OʻZBEKISTON MILLIY STANDARTI

Mineral momiq va undan tayyorlangan mahsulotlar.

Sinov usullari

Rasmiy nashr 

OʻZBEKISTON STANDARTLAR INSTITUTI

Toshkent
 

SOʻZ BOSHI

1. STQ-21 “Qurilish va uy-joy kommunal xoʻjaligi” standartlashtirish boʻyicha texnik qoʻmitasi tomonidan “BASALTWOOL TRADE GROUP” MCHJ hamkorligida ISHLAB CHIQILDI VA TASDIQLASHGA TAQDIM ETILDI.

2. Oʻzbekiston standartlar institutining 2025-yil _________XSt-son buyrug‘i bilan TASDIQLANDI.

3. DASTLABKI AMALGA KIRITILISHI

Ushbu milliy standartni va unga boʻlgan oʻzgartishlarni Oʻzbekiston hududida amalga kiritish, qayta koʻrib chiqish yoki bekor qilish haqidagi axborot Standartlashtirish boʻyicha milliy organning rasmiy veb-saytlari va standartlarning yillik axborot koʻrsatkichlarda chop etiladi.
 

Ushbu standartni Oʻzbekiston hududida rasmiy chop etish mutlоq huquqi Oʻzbekiston standartlar institutiga tegishli

 Mundarija

Oʻzbekiston MILLIY standarti

Mineral momiq va undan tayyorlangan mahsulotlar.

Sinov usullari

Минеральная вата и изделия из неё

Методы испытаний

Mineral wool and its products

Test methods

Amalga kiritish sanasi:   ________2025-y.

1 Qoʻllanish doirasi

Ushbu milliy standart vertikallik, tekislik, o‘lcham, massa zichligi, o‘rtacha tolalar diametri, otishma tarkibi, kislotalilik koeffitsienti, gigroskopiklik, yog‘ miqdori, suv yutilishi, organik moddalar miqdori, termal yuklama ostida tushish harorati va boshqalarni aniqlash uchun tegishli atamalar va ta’riflar, sinov shartlari, namunalarni tanlash, sinov usullari va sinov yozuvlarini belgilaydi.

Ushbu standart shisha momiq, tosh momiq, shlak momiq, alyuminiy silikat momiq va ulardan tayyorlangan mahsulotlarning turli xususiyatlarini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Boshqa izolyatsiya materiallari ham ushbu standartga muvofiq sinov o‘tkazilishi mumkin. Suv yutilish sinovi faqat tashqi qoplamasiz mahsulotlarga nisbatan qo‘llaniladi.

2 Standarlarga havolalar

Ushbu milliy standartda quyidagi standartlarga qilingan havolalardan foydalanildi.

Izoh - Ushbu milliy standartdan foydalanishda Standartlashtirish boʻyicha milliy organning rasmiy veb-saytlari va standartlarning yillik axborot koʻrsatkichlariga muvofiq standartlarni Oʻzbekiston Respublikasi hududida amal qilinishi tekshirilishi kerak. Agar havola qilingan standart almashtirilgan (oʻzgartirilgan) boʻlsa, unda ushbu milliy standartdan foydalanishda almashtirilgan (oʻzgartirilgan) standartga amal qilish kerak. Agarda havola qilinayotgan standart almashtirilmasdan bekor qilingan boʻlsa, unga havola qilingan qoida ushbu havolaga taalluqli boʻlmagan qismida qoʻllaniladi.

3 Atamalar va ta’riflar

Ushbu milliy standartda tegishli ta’riflar bilan O‘zMSt ____, O‘zMSt ____ ga muvofiq hamda quyidagi atamalar qoʻllanilgan:

3.1 asosiy material (basic material)

Tashqi qoplamasiz mineral momiq,.

3.2 kislotalilik koeffitsienti (coefficient of acidity)

Kremniy dioksidi va alyuminiy oksidi massa ulushlari yig‘indisining mineral momiq va uning mahsulotlarining kimyoviy tarkibidagi kaltsiy oksidi va magniy oksidi massa ulushlari yig‘indisiga nisbati.

3.3 Burchakning to‘g‘ri burchakliligi (corner squareness)

Namunaning siqilgan yuzasida ikkita qo‘shni qirralarning perpendikulyarligi

3.4 Qirralarning to‘g‘ri burchakliligi (edge squareness)

Namunaning ko‘ndalang kesilgan yuzasi va siqilgan yuzasi o‘rtasidagi perpendikulyarlik darajasi.

3.5 Yuzaning to‘g‘ri chiziqliligi (face trueness)

Mineral momiqdan plitaning siqilgan yuzasining egrilik darajasi.

3.6 Mineral momiqdan plita (plita) (mineral wool board (slab))

Bog‘lovchi qo‘shilgan mineral momiqdan tayyorlangan plita shaklidagi qattiq mahsulot.

3.7 Mineral momiqdan mat (gilamcha) mineral wool mat (blanket)

Mineral momiqdan tayyorlangan, o‘raladigan yoki yig‘iladigan past zichlikka ega egiluvchan mahsulotlar.

3.8 mineral momiq mahsulotlari (mineral wool products)

Qoliplangan mineral momiq mahsulotlari, jumladan, tashqi qoplamali va tashqi qoplamasiz mat (gilamcha)lar, plitalar, quvur qismlari, lentalar, arqonlar (bog‘ichlar) va boshqalar.

3.9 Shlakli shar (shot)

Mineral momiqdagi tolaga aylantirilmagan granullangan, birikkan va novda shaklidagi material.

3.10 quvur kesimining ekssentrisiteti (pipe section eccentricity)

Quvurning ko‘ndalang kesimining ichki va tashqi doiralari orasidagi eksantriklik darajasini tavsiflaydi hamda nominal qalinlikka nisbatan maksimal qalinlikning foizi sifatida ifodalanadi.

3.11 Suv yutilishi (the moisture absorption)

Materialning nam havoda suv bug‘ini yutish qobiliyati.

3.12 Yog ‘ miqdori (oil content)

Belgilangan sharoitlarda o‘lchangan yog‘ massasining (asosan changdan himoya yog‘i) mineral momiq va mineral momiq mahsulotlarining quruq massasiga nisbati.

3.13 Organik moddalar tarkibi (organic matter content)

Belgilangan sharoitlarda foizda ifodalanadigan quritilgan mahsulotdan ajratilgan organik moddalarning asl massasiga nisbatan massasi.

3.14 yuklama ostida issiqlik tushish harorati (heat shrinkage temperature under load)

Belgilangan isitish sharoitida namunaga doimiy yuklama tushganda, qalinlikning 10,0% kichrayib qolish tezligiga mos keladigan harorat.

4 Sinov shartlari

4.1 Sinov muhiti

Muayyan laboratoriya muhiti sharoitlarini talab qiladigan sinov mahsulotlari tegishli sinov usulida ko‘rsatilishi kerak. Agar laboratoriya muhiti sharoitlari ko‘rsatilmagan bo‘lsa, sinov laboratoriyada tabiiy sharoitlarda o‘tkazilishi mumkin. Tavsiya etilgan muhit sharoitlari: 16°C dan 28°C gacha xona harorati. Nisbiy namlik: 30% dan 80% gacha. Namlik, yog‘ va organik mahsulotlarga tarkibni sinash uchun sinov sharoitlari quyidagicha bo‘lishi kerak: harorat (23±5)°C, nisbiy namlik (50±10%).

4.2 Namunalarni tayyorlash

4.2.1 Gigroskopiklik, suvni yutilishi, yonmaydiganlik va issiqlik o‘tkazuvchanligi sinovlari uchun namunalar sinovdan oldin oldindan quritilishi kerak.

4.2.2 Namlik, yog‘ va organik moddalar miqdori sinovlari uchun laboratoriyadagi harorat va namlik sinov paytida qayd etilishi kerak.

4.2.3 Boshqa barcha sinovlar namunalar laboratoriyaga qabul qilingandan so‘ng darhol boshlanishi mumkin. Namunalarni oldindan tayyorlash talab qilinmaydi.

5. Namuna tanlash

5.1 Har bir sinov turi uchun zarur bo‘lgan namunalar butun mahsulot bo‘lagi sifatida olinadi yoki ko‘rsatilgan o‘lcham bo‘yicha kattadan kichikgacha tartibda to‘liq qalinligidan tasodifiy kesiladi.

5.2 Kichikroq o‘lchamlarni talab qiladigan sinov obyektlari uchun namunalar boshqa sinov obyektlari uchun tanlangan namunalarning qolgan qismlaridan kesilishi mumkin. Namunalarni kesish barcha joylar bo‘ylab tasodifiy taqsimlanishi va faqat bitta joyga tasodifiy ravishda e’tibor qaratilishi kerak emas. 

5.3 Agar sinov obyekti mahsulotning o‘ziga xos xususiyatiga ta’sir qilmasa, bitta sinovga ishlatilgan namuna boshqa sinovlar uchun ishlatilmasligi kerak.

6 Vertikallik va tekislik uchun sinov usullari

6.1 Uskunalar va o‘lchov asboblari

6.1.1 Uchburchak lineyka: yon uzunligi 500 mm dan katta, to‘g‘ri burchakni og‘ishi ± 0,1°.

6.1.2 Shtangensirkul-glubinomer (chuqurlikni, teranlikni oʻlchaydigan asbob): bo‘linish qiymati 0,1 mm dan oshmasligi kerak.

6.1.3 Po‘lat lineyka: bo‘linish qiymati 1 mm dan oshmaydi.

6.1.4 Shchup: o‘lchov diapazoni 0,02 mm dan 4,00 mm gacha, aniqligi 0,01 mm.

6.1.5 Po‘lat ruletka: bo‘linish qiymati 1 mm  dan oshmaydi.

6.1.6 Sinov platformasi.

6.2 Sinov jarayoni

6.2.1 Vertikallikni aniqlash

6.2.1.1 Ko‘ndalang yuzaning vertikalligi

Butun sinov namunasini va uchburchak lineykani qattiq platformaga qo‘ying. uchburchak lineykani vertikal holatda platformaga shunday joylashtiringki uning yuqori cheti namunaning yuqori (yoki pastki) chetiga yaqin joylashsin. d qiymatini o‘lchash uchun shtangensirkul-glubinomer yoki shchupdan foydalaning (1-rasmga qarang). h qalinlik 7.2 bandiga muvofiq o‘lchanishi kerak .

To‘rtta ko‘ndalang yuzaning perpendikulyarligini o‘lchang. Natijalarni d/h sifatida ifodalang. Bitta mahsulot uchun ko‘ndalang yuzaning perpendikulyarligini maksimal qiymat sifatida oling.

Bu yerda:

1 - oʻlchash platformasi;

2 - namuna;

3 - uchburchak lineyka.

1- rasm. Ko‘ndalang yuzaning vertikalligini aniqlash

6.2.1.2 To‘g‘ri burchak ostida og‘ish

Namunani o‘lchash platformasiga qo‘ying. Uchburchak lineykaning bir chetini namunaning siqilgan yuzasining istalgan chetiga bosing, uchburchak lineykaning burchagi namunaning burchagiga mos kelishiga ishonch hosil qiling. A qiymatini (2-rasmga qarang) shtangensirkul-glubinomer yoki shchup yordamida 0,1 mm gacha aniqlikda o‘lchang. B qiymatini po‘lat ruletka  yordamida 1 mm gacha aniqlikda o‘lchang.

Qolgan tomonlar uchun A va B qiymatlarini o‘lchash uchun yuqoridagi jarayonni takrorlang. Natijada olingan maksimal A/B nisbati bitta mahsulot uchun to‘g‘ri burchak og‘ishi sifatida olinadi.

Bu yerda:

1 - uchburchak lineyka;

2 - namuna

2- rasm To‘g‘ri burchak ostida og‘ishni aniqlash

6.2.2 Tekisligini aniqlash

Namunani o‘lchash platformasiga botiq yuzasi pastga qaragan holda 3-rasmda ko‘rsatilgandek joylashtiring. Po‘lat lineyka yoki ruletkadan foydalanib, namunaning pastki chetidan o‘lchash platformasigacha bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishlarda maksimal masofani aniqlang. Smax deb belgilangan bu masofa 0,5 mm aniqlikda yozib olinishi kerak.

a) Bo‘ylama yo‘nalish bo‘yicha tekislik og‘ishini aniqlash

b) Ko‘ndalang yo‘nalishi bo‘yicha tekislik og‘ishini aniqlash

3-rasm. Tekislik og‘ishini aniqlash

6.3 Hisoblash va sinov natijalari

6.3.1 Ko‘ndalang yuzaning perpendikulyarligi

(1)

Bu yerda:

m - Ko‘ndalang yuzaning perpendikulyarligi, %;

d - Namunaning yuqori qismi va uchburchak lineykaning to‘g‘ri cheti orasidagi masofa, millimetrda (mm);

h - Namuna qalinligi, millimetrda (mm).

Sinov natijasi deb to‘rtta natija orasidagi eng maksimal qiymat olinadi.

6.3.2 To‘g‘ri burchak ostida og‘ish

  (2)

Bu yerda:

q - to‘g‘ri burchak ostidagi og‘ish, millimetr taqsim metrda (mm/m);

A - namunaning chetidan uchburchak lineyka chetigacha bo‘lgan masofa, millimetrda (mm);

B - namunadagi o‘lchash nuqtasidan uchburchak lineykaning qarama-qarshi chetigacha bo‘lgan masofa, metrda (m).

Sinov natijasi deb to‘rtta natija orasidagi eng maksimal qiymat olinadi..

6.3.3 Tekislilik

Tekislilik Smax, millimetrda  ifodalanadi.

7 O‘lchami va zichligi uchun sinov usullari

7.1 Uskunalar va asboblar

7.1.1 Tarozi: namunalarni tortish uchun yetarli ko‘tarish qobiliyatiga ega va tarozi bo‘linishi tortiladigan massaning 0,5% dan oshmasligi kerak.

7.1.2 Ignali qalinlik o‘lchagich (tolshinomer): bo‘linish qiymati 1 mm, sandon bosimi (50 ± 1,5) Pa. Sandon o‘lchamlari: 200 mm × 200 mm, 4-rasmda ko‘rsatilganidek.

O‘lchamlar millimetrda

Bu yerda:

1 - hajmli lineyka;

2 - harakatlanuvchi indikator;

3 - namuna oluvchi (probootbornik);

4 - chegaralovchi vintlar;

5 - bosim plastinasi.

4-rasm. Ignali qalinlik o‘lchagich

7.1.3 Metall lineyka: bo‘linish qiymati 1 mm dan oshmasligi kerak

7.1.4 Pretsizion shtangensirkul:  bo‘linish qiymati 0,1 mm dan katta emas .

7.1.5 Noniusli shtangensirkul:  o‘lchash diapazoni 0 mm dan 150 mm dan kam bo‘lmagan, bo‘linish qiymati 0,02 mm dan oshmasligi kerak

7.1.6 Uyma (nasipnoy) zichlikni o‘lchash uchun silindr: tashqi silindrning ichki diametri 150 mm. ichki silindrning tashqi diametri 149 mm. Massasi (8,8 ± 0,1) kg. Ichki va tashqi silindrning balandligi 150 mm.

7.2 Kigiz va karton mahsulotlarining o‘lchamlarini o‘lchash

7.2.1 Uzunlik va kenglik

Namunani ehtiyotkorlik bilan gorizontal yuzaga qo‘ying. Uning uzunligini L ni 1 mm aniqlikdagi o‘lchash moslamasi yordamida o‘lchang. O‘lchov nuqtasi namunaning ikkala chetidan taxminan 100 mm masofada bo‘lishi kerak. O‘lchov mos keladigan chetga parallel va qo‘shni chetga perpendikulyar bo‘lishi kerak. Har bir namunani ikki marta o‘lchang, ikkita o‘lchovning arifmetik o‘rtacha qiymatini 1 mm gacha aniqlikda namuna uzunligi sifatida oling. Laminatsiyalangan mahsulotlar uchun asosiy materialning uzunligini o‘lchang.

Namuna kengligini b ni uch marta o‘lchang. O‘lchov nuqtalari ikkala chetidan taxminan 100 mm masofada va markazlashtirilgan bo‘lishi kerak. O‘lchov mos keladigan chetga parallel va qo‘shni chetga perpendikulyar bo‘lishi kerak. Uchta o‘lchovning arifmetik o‘rtacha qiymati 1 mm gacha aniqlikda namuna kengligi sifatida olinadi. Uzunlik va kenglik o‘lchov nuqtalari 5-rasmda punktir chiziqlar bilan ko‘rsatilgan.

O‘lchamlar millimetrda

5-rasm. Uzunlik va kenglikni o‘lchash nuqtalari

7.2.2 Qalinlik

Qalinlikni o‘lchashdan oldin, kigiz mahsulotlari a) - d) bosqichlarga muvofiq qayta ishlanishi mumkin. O‘ralgan kigiz mahsulotlari to‘liq ochilishi va bo‘ylama yo‘nalishda 1 m dan 1,5 m gacha uzunlikdagi namunalarga kesilishi kerak.

O‘ralgan kigizning har bir uchidan kamida 0,5 m masofa olib tashlanishi (brak qilinishi) kerak.

a) Namunaning bir chetini ikki qo‘lingiz bilan bo‘ylama yo‘nalishda ushlang, qarama-qarshi chetini yerdan taxminan 450 mm balandlikda ko‘taring;

d) Ikkala qo‘lingizni ham qo‘yib yuboring, namunaning yerga tushishiga imkon bering;

c) Namunaning qarama-qarshi chetini bo‘ylama yo‘nalishda ushlang va a) va b) bosqichlarini takrorlang, qadoqdagi barcha namunalar va rulondan kesilgan barcha namunalar qayta ishlanmaguncha;

d) Sinovdan oldin barcha namunalarni kamida 5 daqiqa muvozanatlashiga imkon bering.

Qalinlikni o‘lchash uzunlik va kenglik o‘lchovlaridan o‘tgan namunalarda amalga oshirilishi kerak. Qalinlikni o‘lchash holati 6-rasmda ko‘rsatilgan. Ignali qalinlik o‘lchagichning bosim plitasini namunaga ehtiyotkorlik bilan joylashtiring va ignani namunaga ehtiyotkorlik bilan kiriting. Zond shisha plastinka bilan 1 daqiqa davomida kontaktda bo‘lgandan so‘ng ko‘rsatkichlarni oling. Ish paytida ignali qalinlik o‘lchagichning bosim plitasiga tashqi kuch qo‘llanishidan saqlaning. Tashqi qoplama qatlamini o‘z ichiga olgan qalinlikni o‘lchashni talab qiladigan namunalar uchun tashqi qoplama qatlami pastga qaratib joylashtirilishi kerak. Biroq, agar tashqi qoplama qatlami metall to‘r bo‘lsa, o‘lchashdan oldin to‘rni olib tashlash kerak.

Agar namunaning uzunligi ≤600 mm bo‘lsa, qalinlikni o‘lchash ikki nuqtada amalga oshirilishi kerak;

Agar namunaning uzunligi >600 mm va ≤1500 mm bo‘lsa, qalinlikni o‘lchash to‘rt nuqtada amalga oshirilishi kerak;

Agar namunaning uzunligi 1500 mm dan oshsa, har bir qo‘shimcha 500 mm uchun bitta o‘lchash nuqtasi qo‘shiladi.

Qalinlikni o‘lchash nuqtalarining holati 6-rasmda ko‘rsatilgan. Barcha o‘lchangan qiymatlarning arifmetik o‘rtacha qiymati, 1 mm aniqlik bilan, namunaning qalinligi sifatida olinadi.

O‘lchamlar millimetrda

6-rasm: Mahsulotdagi qalinlikni o‘lchash nuqtalarining joylashuvi

7.3 Quvursimon mahsulotning o‘lchamlarini o‘lchash

7.3.1 Uzunlik

Bo‘linish miqdori 1 mm bo‘lgan metall lineyka yordamida namunaning tashqi tomonidagi bo‘lama bo‘ylab quvur korpusining uzunligini o‘lchang. Har 90° burilishda bir marta o‘lchang va to‘rtta o‘lchovning arifmetik o‘rtacha qiymatini yakuniy natija sifatida oling.

7.3.2 Tashqi diametr

Tashqi diametr d1 ni quvur korpusining ikkala uchida va markazida 0,1 mm bo‘linishli pretsizion diametr o‘lchagich yordamida o‘lchang. Yakuniy natija sifatida uchta o‘lchovning arifmetik o‘rtacha qiymatini oling.

7.3.3 Qalinlik

Quvur qalinligini h shtangensirkul yordamida o‘lchang. Quvurning har bir uchida bir marta va har 90° burilishda bir marta o‘lchang. Sakkizta o‘lchovning arifmetik o‘rtacha qiymatini oling.

7.3.4 Ichki diametr

Tashqi diametr va qalinlikni mos ravishda 7.3.2 va 7.3.3 ga muvofiq o‘lchang, so‘ngra (3) tenglama yordamida quvurning ichki diametrini hisoblang.

   (3)

Bu yerda:

h - qobiq qalinligining o‘rtacha arifmetik qiymati, millimetrda (mm);

d1 - tashqi qobiq diametrining o‘rtacha arifmetik qiymati, millimetrda (mm);

d2 - ichki qobiq diametri, millimetrda (mm).

7.3.5 Qobiq eksentrisiteti

Ko‘ndalang yuzalardagi qobiq qalinligini shtangensirkul yordamida o‘lchang.

Har bir ko‘ndalang yuzada to‘rtta o‘lchovni amalga oshiring, ularni teng taqsimlang. (4) tenglama yordamida har bir o‘lchov yuzasi uchun qobiq eksentrisitetini hisoblang.

(4)

Bu yerda:

C - Qobiq eksentrisiteti, %.

h1 - Qobiqning maksimal qalinligi, (mm);

h2 - Qobiqning minimal qalinligi, (mm);

h0 - Qobiqning nominal qalinligi, (mm).

Butun quvurning qobiq eksentrisiteti ikki uchidagi qobiq eksentrisitetlarining arifmetik o‘rtacha qiymatidir.

h - Qobiq qalinligi, millimetrda (mm).

7.4 Namuna massasini o‘lchash

Namunani tarozida torting. Tashqi qoplamali mahsulotlar uchun namunaning umumiy massasini ham, tashqi qoplama massasini ayirgandan keyingi massani ham tarozida torting.

7.5 Mahsulotning uyma zichligini va sinov natijalarini hisoblash

7.5.1 Kigiz, gilam va plita mahsulotlari

Kigiz va gilam mahsulotlari uchun, agar o‘lchangan qalinlik nominal qalinlikdan oshsa, uyma zichlik nominal qalinlik asosida hisoblanadi. Aks holda, u o‘lchangan qalinlik asosida hisoblanadi. Plita mahsulotlari uchun uyma zichlik o‘lchangan qalinlik asosida hisoblanadi. Kigiz, gilam va plitka mahsulotlarining uyma zichligi (5) formula yordamida hisoblanadi.

(5)

Bu yerda:

ρ1 - Namunaning uyma zichligi, kilogramm taqsim kubometrda (kg/m3);

m1 - Namunaning massasi, (kg);

L - Namunaning uzunligi, (mm);

b - Namunaning kengligi, (mm);

h - Namunaning qalinligi yoki nominal qalinligi, (mm).

7.5.2 Qobiq va naycha komponentlari

Qobiq va naycha komponentlarining uyma zichligi (6) formula yordamida hisoblanadi.

  (6)

Bu yerda:

ρ3 - Quvur qobig‘ining uyma zichligi, (kg/m³);

m3 - Quvur qobig‘ining og‘irligi, (kg);

d1 - Quvur qobig‘ining tashqi diametri, (mm);

L - Quvur qobig‘ining uzunligi, (mm);

h - Qobiq qalinligi, (mm).

7.6 Xom paxta va granulalangan paxtaning to‘kiluvchanligini sinash usuli

7.6.1 Sinov usuli

100 g namunani tarozida torting va uni o‘lchagich silindrning tashqi silindriga teng ravishda taqsimlang. Ichki silindrni tashqi silindr ichiga joylashtiring, uning asosini paxtaga zarbasiz yoki qo‘lda bosimsiz yumshoq bosing. 5 daqiqadan so‘ng, silindrning aylanasi atrofidagi uchta teng masofada joylashgan nuqtada ichki va tashqi silindrlar orasidagi balandlik farqini 0,1 mm aniqlikdagi shtangensirkul yordamida o‘lchang. Uchta o‘lchovning arifmetik o‘rtacha qiymati namuna qalinligi sifatida olinadi.

7.6.2 Hisoblash va sinov natijalari

Namunaning uyma zichligi (7) formula yordamida hisoblanadi.

  (7)

Bu yerda:

ρ - xom paxta yoki granulalangan paxtaning uyma zichligi, (kg/m³);

5.66 × 10³ - namunaning massasini o‘lchov silindrining asos maydoniga bo‘lish orqali olingan doimiy qiymat, (g/m²);

h - namunaning qalinligi, (mm).

8 O‘rtacha tola diametrini aniqlash usuli

8.1 Uskunalar va materiallar

8.1.1 Mikroskop: Kattalashtirish 200× dan kam bo‘lmagan.

8.1.2 Buyum oynasi.

8.1.3 Immersiya suyuqligi: Teng hajmdagi glitserin va distillangan suvdan tayyorlangan.

8.2 Namuna tayyorlash

Tola parchalarini olish uchun 9.4.1 va 9.4.2 ga muvofiq namunalar olingandan, yoqib yuborilgandan va presslangandan so‘ng, namunani mikroskop buyum oynasida 1 mm³ dan 2 mm³ gacha bo‘laklarga bo‘ling. Tegishli hajmdagi immersiya suyuqligini qo‘shing. Igna yordamida tola parchalarini buyum oynasi bo‘ylab teng ravishda taqsimlang.

8.3 Sinov usuli

Tayyorlangan namunani mikroskop buyum oynasiga qo‘ying va mikroskopdan foqydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalarga muvofiq tola diametrini o‘lchang. Namunaning bir chetidan boshlab, bir-birining ustiga chiqqan yoki tiniq bo‘lmagan tolalarni chiqarib tashlang va bir xil tolaning takroriy o‘lchovlaridan qoching, kamida 100 ta tolani ketma-ket o‘lchang.

8.4 Hisoblash va sinov natijalari

O‘rtacha tola diametri (8) formula yordamida hisoblanadi.

(8)

Bu yerda:

- Tolaning oʻrtacha diametri;

Xi - Alohida tola diametri qiymati;

 n - Oʻlchangan tolalar soni.

9 Shlak sharlari tarkibini aniqlash usuli

9.1 Prinsip

Suvli muhitda harakatlanayotganda shlak sharlari va tolalari duch keladigan tortishish kuchi va qarshilik farqidan foydalanib, shlak sharlari va tolalari bir-biridan ajratiladi. Keyin mineral momiqning shlak sharlari tarkibi quritish, elakdan o‘tkazish va tarozida tortish orqali aniqlanadi.

9.2 Asboblar va uskunalar

9.2.1 Ajratish moslamasi: Oqim tezligi 0 L/soat dan 180 L/soat gacha bo‘lgan shisha rotametrdan, ichki diametri 80 mm va umumiy balandligi 380 mm bo‘lgan ajratish silindridan, plastik suv idishidan, tola yig‘uvchidan va shlak shar yig‘uvchidan iborat. 7-rasmga qarang.
 

O‘lchamlar millimetrda

Izoh:

1 - Suv ta’minoti krani;

2 - Shisha rotametr;

3 - Ajratish silindri;

4 - Toshib ketish chiqishi;

5 - Tola yig‘uvchi;

6 - Suv idishi;

7 - Shlak shar yig‘uvchi.

7-rasm. Ajratish moslamasi

9.2.2 Namuna kesgich: sinov namunalarini kesish uchun ichki diametri 14 mm bo‘lgan silindrsimon asbob.

9.2.3 Namunalarni presslash moslamasi: namuna silindri, presslash silindri va pressdan iborat (8-rasmga qarang). Namuna silindrining ichki diametri 27 mm, samarali balandligi esa 53,5 mm. Bosish silindrining tashqi diametri 26 mm. Samarali balandlik har xil: mineral momiq, shlak momiq va alyuminosilikat momiq sinovlari uchun 38,2 mm va shisha momiq sinovlari uchun 36,2 mm.
 

O‘lchamlar millimetrda

Bu yerda:

1 - press;

2 - Namunani siqish uchun press qolip;

3 - namuna hosil qilish uchun silindr;

4 - Sinov namunasi.

8-rasm. Presslash moslamasining namunalari

9.2.4 Elaklash qurilmasi: tebranish elagi, standart sita, rezina tiqinlar va yumshoq cho‘tka (taxminan 25 mm kengligi) o‘z ichiga oladi. Vibratsiyali elak 23,5 Hz chastotada ishlashi kerak.

9.2.5 Tarozilar: bo‘linish qiymati 0,01 g dan oshmaydi

9.2.6 Issiq havoli elektr quritgich: ±5 °C haroratni nazorat qilish aniqligi bilan.

9.2.7 Yuqori haroratli elektr pech: sozlanadigan, haroratni boshqarish aniqligi ±10°C.

9.2.8 Sekundomer.

9.3 Reaktivlar

1% konsentratsiyali to‘rtlamchi ammoniy turidagi katyonik sirt faol moddasi (masalan, 1631 savdo belgisili ПАВ (sirt faol moddalar)).

9.4 Sinov usuli

9.4.1 Sinov namunalarini tayyorlash

Namunalar usbu milliy standartning 5-bo‘lim qoidalariga muvofiq tayyorlanadi. Shisha momiq va shisha momiq mahsulotlari uchun og‘irligi (7,5 ± 0,5) g bo‘lgan namuna olinadi va (500 ± 20) °C haroratda 30 daqiqa yoki undan ko‘proq vaqt davomida teshiladi (sanchiladi). Shlak momiq, tosh momiq va ulardan tayyorlangan mahsulotlar uchun og‘irligi (10,5 ± 0,5) g bo‘lgan namuna olinadi va (550 ± 20) °C haroratda 30 daqiqa yoki undan ko‘proq vaqt davomida teshiladi (sanchiladi). Aluminosilikat momiq va undan tayyorlangan mahsulotlar uchun og‘irligi (10,5 ± 0,5) g bo‘lgan namuna olinadi va (700 ± 20) °C haroratda 30 daqiqa yoki undan ko‘proq vaqt davomida teshiladi (sanchiladi). Teshilganidan (sanchilganidan) so‘ng, namuna xona haroratiga qadar sovutish uchun eksikatorga joylashtiriladi, so‘ngra 0,01 g aniqlikda tarozida tortiladi. Namunalar soni mahsulot uchun tegishli standartga mos kelishi kerak; Agar mahsulot uchun tegishli standart bo‘lmasa, uchta namuna olinishi kerak.

9.4.2 Namunalarni presslash

O‘lchangan namunani tegishli namuna silindriga joylashtiring, uning ustiga qoliplash silindrini qo‘ying va vint bilan qo‘lda siqish orqali yig‘mani pressga mahkamlang.

9.4.3 Ajratish jarayoni (ho‘l usul)

9.4.3.1 Namunani namlang; presslangan namunani olib tashlang va uni 250 ml lik o‘lchov silindriga joylashtiring. 20 ml sirt faol moddasi eritmasini qo‘shing va tolalar namlangan va eritmada tarqalganligiga ishonch hosil qilish uchun yaxshilab aralashtiring.

9.4.3.2 Butun namunani ajratish uchun silindrga o‘tkazing.

9.4.3.3 Suv ta’minoti kranini oching va rotametrdagi oqim tezligini 60 l/soat ga o‘rnating. Tolalar taqsimlanmaguncha va suspenziya holatiga kelmaguncha bu oqim tezligini saqlang.

9.4.3.4 Suv oqimini 120-180 l/soat ga oshiring va taxminan 10 daqiqa davomida ajratishni davom eting.

9.4.3.5 Ajratuvchi silindrdagi suv tozalangandan so‘ng, silindrning pastki qismidagi suv tushirish klapanini oching. Qolgan boncuklar sinovdan o‘tkazilayotgan kutilgan zarracha o‘lchamidan kattaroq bo‘lmagan standart elakka to‘liq to‘kib tashlash uchun suv oqimidan foydalaning.

Ajratuvchi silindrdagi suv tozalangandan so‘ng, silindrning pastki qismidagi drenaj klapanini oching. Qolgan sharchalarni sinalayotgan zarrachalarning taxminiy o‘lchamidan katta bo‘lmagan to‘rli teshiklari bo‘lgan standart sitaga to‘liq to‘kib tashlash uchun suv oqimidan foydalaning.

9.4.3.6 Qolgan sharchalar uchun tolalar kollektorida to‘plangan tolalarni tekshiring. Agar ular topilsa, ularni keyingi ajratish uchun ajratgichga qaytaring.

9.4.3.7 Sitani qolgan sharchalar bilan majburiy havo aylanish va elektrda isitish tizimiga ega quritish shkafida 105–110 °C haroratda kamida 20 daqiqa davomida quriting.

9.4.3.8 Quritilgan granula qoldig‘i mahsulot uchun tegishli standartda ko‘rsatilgan teshik o‘lchamiga ega standart sitadan o‘tkaziladi. Diametri (20 ± 1) mm bo‘lgan uchta keramik shar qo‘shiladi, sita qopqoq bilan qoplanadi va 15 daqiqa davomida chayqatiladi.

9.4.4 Ajratish jarayoni (quruq usul)

Siqilgan namunani olib tashlang va uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri namuna sitasiga joylashtiring. Mexanik tebranish yoki qo‘lda qo‘zg‘atishni barcha tolalar elak to‘ridan o‘tib ketguncha qo‘llang (masalan, sita to‘ridagi namunani rezina tiqin bilan doimiy ravishda ishqalab, bir vaqtning o‘zida yumshoq cho‘tka bilan tozalash orqali). Qolgan qismi qoldiq guvalacha (komok)ni tashkil qiladi.

9.4.5 Tarozida tortish

Elaklangan shlak granulalarini taroziga o‘tkazing va ularni tarozida torting.

9.5 Hisoblash va sinov natijalari

Shlakli sharlarning (Sh) tarkibi (9) formula yordamida hisoblanadi:

( 9)

Bu yerda:

Sh - shlakli sharlarning tarkibi, %.

m - shlakli sharlarning massasi, (g);

m0 - namuna massasi, (g).

Sinov natijasi barcha natijalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir. Amaldagi sitaning teshiklari ham ko‘rsatilishi kerak.

10 Kislotalik koeffitsientini sinov usuli

10.1 Namuna tayyorlash

10.1.1 Ushbu milliy standartning 5-bo‘limiga muvofiq namuna tanlab oling. Tasodifiy ravishda 50 g ni tanlang, aralashtiring va massani 5-10 g ga keltiring. Zarrachalar 80 μm lik sitadan 1/8 qismdan o‘tguncha agat ohakda maydalang. Byuksga[1] soling va quritish shkafida kamida 2 soat davomida 105-110 °C haroratda quriting. Shundan so‘ng olib tashlang, eksikatorga joylashtiring va bir chetga olib qo‘ying.

10.1.2 Bog‘lovchi moddalar bo‘lgan namunalar uchun tasodifiy 50 g namunani oling va uni mufel pechida (550 ± 20) °C haroratda kamida 30 daqiqa davomida qizdiring. So‘ngra olib tashlang, sovushini kuting, so‘ngra barcha materiallar 80 mikronli elakdan o‘tguncha agat ohakda maydalang. O‘lchanadigan butilkaga saqlang va 105 ° C - 110 ° C haroratda kamida 2 soat davomida majburiy havo bilan ishlaydigan elektr pechda quriting. Keyin olib tashlang, eksikatorga joylashtiring va keyinroq foydalanish uchun chetga olib qo‘ying.

10.2 Kremniy dioksidini aniqlash

Kremniy dioksidini aniqlash ГОСТ Р 56250 ga muvofiq o‘tkaziladi.

10.3 Alyuminiy oksidi, kaltsiy oksidi va magniy oksidini aniqlash (1-usul)

Alyuminiy oksidi, kaltsiy oksidi va magniy oksidini aniqlash ГОСТ Р 56250 ga muvofiq o‘tkaziladi.

10.4 Alyuminiy trioksidi, kaltsiy oksidi va magniy oksidini induktiv bog‘langan plazma emissiya spektrometriyasi bilan aniqlash (2-usul, arbitraj usuli)

10.4.1 Usulning qisqacha tavsifi

Namuna perklorik va hidroflorik kislotalar yordamida yoyiladi. Alyuminiy trioksidi, kaltsiy oksidi va magniy oksidi xlorid kislota eritmasida induktiv bog‘langan plazma spektrometri yordamida aniqlanadi.

10.4.2 Reaktivlar va asboblar

10.4.2.1 Perklorik kislota: 70%.

10.4.2.2 Hidroflorik kislota: 40%.

10.4.2.3 Xlorid kislotasi: 1 + 1.

10.4.2.4 Nitrat kislotasi: p-1,42 g/ml.

10.4.2.5 Politetrafloroetilen stakanda metall alyuminiyni (99,99%) tarozida torting (0,5395 ± 0,0001) g. 50 ml xlorid kislota qo‘shing, to‘liq eriguncha isitiladi, sovutiladi va 1 l hajmli o‘lchov kolbasiga (I) o‘tkaziladi . Oldin 105 °C-110 °C haroratda 2 soat davomida quritilgan kaltsiy karbonat (standart reagent) ni 300 ml lik stakanda torting (1,784 ± 0,0001) g. Soatli oyna bilan yoping, taxminan 40 ml suv qo‘shing va to‘liq eriguncha xlorid kislotasini tomchilab qo‘shing. Yana 25 ml ortiqcha qo‘shing, so‘ngra karbonat angidridni to‘liq olib tashlash uchun qaynaguncha qizdiring. Sovutib, 1 l hajmli o‘lchov kolbasiga (I) o‘tkazing. Magniy oksidi eritmasi: tarozida torting (0,500 ± 0,0001) g magniy oksidi (standart reagent), 2 soat davomida 950 °C da oldindan kuydiriladi, suv bilan namlanadi, 25 ml xlorid kislota qo‘shiladi, to‘liq eriguncha isitiladi, sovutiladi va 1 l hajmli o‘lchov kolbasiga (I) o‘tkaziladi. Tegishli hajmigacha suyultiriladi. Ushbu eritmaning har bir mililitrida 1 mg Al2O3, 1 mg CaO va 0,5 mg MgO mavjud.

10.4.2.6 Alyuminiy trioksid, kaltsiy oksidi va magniy oksidi aralashmasining suyultirilgan standart eritmasi.

50,00 ml alyuminiy trioksid, kaltsiy oksidi va magniy oksidining aralash standart eritmasini 500 ml hajmli o‘lchov kolbasiga o‘tkazing. 40 ml xlorid kislota qo‘shing (1:1), tegishli belgigacha yetkaziladi va plastik shishaga quyiladi. Bu eritmada 0,1 mg Al2O3, 0,1 mg CaO va 0,05 mg MgO 1 millilitrda mavjud.

10.4.2.7 Alyuminiy oksidi, kaltsiy oksidi va magniy oksidining aralash ishchi seriyasining egri chizig‘ini qurish.

0,00 ml, 10,00 ml, 15,00 ml, 20,00 ml, 25,00 ml, 30,00 ml, 35,00 ml, 40,00 ml, 45,00 ml va 50,00 ml alyuminiy trioksid aralash standart eritmasi va suyultirilgan magniy oksidi aralash standart eritmasini 100 ml hajmli kolbalar to‘plamiga soling. 10,0 ml, 9,0 ml, 8,5 ml, 8,0 ml, 7,5 ml, 7,0 ml, 6,5 ml, 6,0 ml, 5,5 ml va 5,0 ml xlorid kislota qo‘shing va kerakli hajmgacha suyultiring va plastik shishaga quying. Egri chiziqning ushbu ishchi qatori 0,00 μg, 10,0 μg , 15,00 μg , 20,00 μg, 25,00 μg, 30,00 μg, 35,00 μg, 40,00 μg, 45,00 μg, 50,00 μg Al2O3 va CaO ni, 0,00 μg, 5,00 μg, 7,50 μg, 10,00 μg, 12,50 μg, 15,00 μg, 17,50 μg, 20,00 μg, 22,50 μg, 25,00 μg MgO ni o‘z ichiga oladi.

10.4.2.8 Induktiv ravishda bog‘langan plazma (ICP) spektrometri: to‘liq spektrni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qish uchun ICPli spektrometr.

10.4.3 Sinov usuli

0,1 g namunani 0,1 mg aniqlikda platina tigelda tarozida torting va suv bilan namlang. Tigelni ehtiyotkorona silkitib, 2 ml nitrat kislota tomchilab qo‘shing; 2 ml perklorik kislota va 5 ml ftorik kislota qo‘shing, so‘ngra elektr plitada quriguncha bug‘lating. Plitadan olib tashlang. 10 ml xlorid kislota va 10 ml suv qo‘shing, so‘ngra to‘liq eriguncha elektr pechida sekin qizdiring. So‘nra soviting. 100 ml hajmli o‘lchov kolbasiga quying va tegishli belgigacha yetkazing. Elementar tarkibiga qarab, 20,00 ml yoki 10,00 ml dan 100 ml gacha ayiring va tegishli belgigacha suyultiring. Namuna bo‘yicha bo‘sh sinovni o‘tkazing.

Asbob qizigandan va barqarorlashgandan so‘ng, 1-jadvalda tavsiya etilgan to‘lqin uzunliklari yordamida kalibrlash egri chizig‘idagi aralash eritmalarning optik intensivligini aniqlang va kalibrlash egri chizig‘ini chizing. Keyin, bo‘sh eritma va tekshiriladigan eritmaning optik intensivligini aniqlang.

1-jadval. ICP usuli bilan elementlarni aniqlash uchun tavsiya etilgan to‘lqin uzunliklari

10.4.4 Alyuminiy trioksid, kaltsiy oksidi va magniy oksidi uchun natijalarni hisoblash

(Al2O3), kaltsiy oksidi (CaO) va magniy oksidi (MgO) ning tarkibi (10) formula bo‘yicha hisoblanadi :

  (10)

Bu yerda:

- namunadagi alyuminiy trioksid (Al2O3), kaltsiy oksidi (CaO) yoki magniy oksidning (MgO) tarkibi, %;

c – Blank sinovi natijalarini ayirib tashlangandan keyin sinov eritmasida alyuminiy trioksid, kaltsiy oksidi yoki magniy oksidi kontsentratsiyasi, (mkg/ml);

V – sinov eritmaning hajmi, (ml);

V1 – dozalangan sinov eritmaning hajmi, (ml);

V2 – sinov eritmaning umumiy hajmi (ml);

m – namuna massasi, (g).

10.5 Hisoblash va sinov natijalari

Kislotalik koeffitsienti (Mk) (11) formula yordamida hisoblanadi:

  (11)

Bu yerda:

Mk - kislotalilik koeffitsientining raqamli qiymati;

- namunadagi kremniy dioksidining massa ulushining son qiymati, %;

- namunadagi alyuminiy trioksidning massa ulushining son qiymati, %;

- namunadagi kaltsiy oksidi massa ulushining son qiymati, %;

- namunadagi magniy oksidi massa ulushining son qiymati, %.

11 Namlik yutilish uchun sinov usuli

11.1 Asboblar va jihozlar 

11.1.1 Tarozilar: bo‘linish qiymati tortilgan massaning 0,1% dan ko‘p emas.

11.1.2 Issiq havo quritgichi.

11.1.3 Harorat va namlikni nazorat qilinadigan kamera: harorat o‘zgarishi ±2°C dan oshmasligi kerak, nisbiy namlik o‘zgarishi ±3% dan oshmasligi kerak, kamera ichidagi namunaviy maydonda kondensatsiya yo‘q bo‘lishi kerak.

11.1.4 Eksikator.

11.1.5 Metall lineyka: bo‘linish qiymati 1 mm.

11.1.6 Ignali qalinlik o‘lchagich (tolshinomer): bo‘linish qiymati 1 mm, bosish plitasining bosimi (50±1,5) Pa, 4-rasmda ko‘rsatilganidek bo‘lishi kerak.

11.1.7 Namuna uchun paket: polietilen plyonkadan tayyorlangan, uning o‘lchamlari germetik muhrlangan namunani joylashtirish uchun yetarli bo‘lishi kerak.

11.1.8 Namuna uchun idish: changni yutmaydigan, korroziya bo‘lmaydigan materialdan, yopiq qopqoqli bo‘lishi kerak. Olchamlari: taxminan 150 mm × 150 mm × 50 mm bo‘lishi kerak. Sochiluvchan namunalarni saqlash uchun ishlatiladi.

11.2 Sinov uchun namunalar

Namunalar 5-bo‘limga muvofiq tanlab olinadi. Plastinka namunalari tortish va harorat va namlik nazorat qilinadigan kameraga joylashtirish uchun mos bo‘lgan o‘lchamda, kamida 150 mm × 150 mm o‘lchamda bo‘lishi va asl qalinligini saqlab turishi kerak. Quvur shaklidagi namunalar kamida 150 mm uzunlikda, sinov uchun mos keladigan o‘lchamdagi egri qismga ega bo‘lishi va dastlabki qalinligini saqlab turishi kerak. Bo‘shashgan tolali namunalar 11.1.8-bandda ko‘rsatilgan namunaviy idishga nominal massa zichligiga muvofiq joylashtirilishi kerak. Namuna yuzasi toza va mexanik shikastlanmagan bo‘lishi kerak.

Uchta namuna taqdim etilishi yoki mahsulot uchun tegishli standart talablariga muvofiq bo‘lishi kerak.

11.3 Sinov usuli

11.3.1 A usul (mat, plitalar va silindrsimon quvurlar kabi mineral momiq mahsulotlariga qo‘llaniladi)

Metall lineyka va qalinlik o‘lchagich yordamida namunaning o‘lchamlarini o‘lchang. Agar kerak bo‘lsa, hajm o‘lchangan qalinlikdan ko‘ra nominal qalinlik asosida hisoblanishi mumkin, ammo bu hisobotda aniq ko‘rsatilishi kerak. Sinov paytida massa yo‘qolishining oldini olish uchun namunaning sirtini yaxshilab tozalang. Namunani 105 ± 5 ° C haroratda saqlanadigan majburiy havo aylanadigan elektr quritish shkafiga joylashtiring va doimiy og‘irlikda quriting (ikki ketma-ket tortish o‘rtasidagi farq oxirgi namuna massasining 0,2% dan oshmasligi kerak). Agar namunada bu haroratda uchuvchanlik yoki xususiyatlarni o‘zgartirishga moyil bo‘lgan komponentlar mavjud bo‘lsa, doimiy og‘irlikdagi quritish past haroratda amalga oshirilishi mumkin. Namuna massasini va quritish haroratini yozib oling. Kamida 60 °C dan past bo‘lmagan muhitda bir xil haroratga erishish uchun namunani majburiy havo o‘chog‘iga qaytaring . Keyin namunani harorat va namlik bilan boshqariladigan kameraga joylashtiring. Namunani 96 ± 4 soat davomida harorat va namlik bilan boshqariladigan kamerada 50 ± 2 ° C va nisbiy namlik 95 ± 3% havo sirkulyatsiyasi bilan inkubatsiya qiling. Olib tashlangandan so‘ng darhol namunani oldindan tortilgan sumkaga soling, o‘zini mahkamlang va xona haroratida sovitilgandan keyin tarozida torting. Xaltaning massasini ayirgandan so‘ng, namuna tomonidan so‘rilgan namlik massasini yozing.

11.3.2 B usul (bo‘sh mineral momiq mahsulotlari uchun ishlatiladi).

Doimiy og‘irlikda quritilgan quyma mineral momiq mahsulotini oldindan tortilgan namunali idishga joylashtiring. Uyma (nasipnoy) zichlikni nominal qiymatga sozlang va tarozida torting. Suv yutilishidan oldin namunaning massasini yozing. Qopqoqni oching va namunani kamida 60 °C doimiy haroratgacha sovishini kuting. Namuna idishini harorat va namlik bilan boshqariladigan kameraga gorizontal ravishda joylashtiring. Namunani harorat va namlik bilan boshqariladigan kamerada 50 ± 2 ° C, nisbiy namlik 95 ± 3% inkubatsiya qiling va 96 ± 4 soat davomida shamollating. Muhrlangan namunali idishni olib tashlang, xona haroratiga sovutib oling va uni tarozida torting. Idishning massasini ayirish orqali suv yutilishidan keyin namunaning massasini yozing.

11.4 Hisoblash va sinov natijalari

Massaviy suv yutilishi (12) formula yordamida hisoblanadi:

  (12)

Bu yerda:

W1 - og‘irlik bo‘yicha suv yutilishi, %;

m1 - quruq namunaning massasi, (kg);

m2 – suv yutilishidan keyin namunaning massasi, (kg).

Hajmli suv yutilishi (13) formula bo‘yicha hisoblanadi:

(13)

Bu yerda:

W2 - hajmli suv yutilishi, %;

V1 - namuna hajmi, (m3);

V2 - namunadagi namlik egallagan hajm, (m3);

ρ - namunaning uyma (nasipnoy) zichligi, (kg/m3) ;

1000 - Suvning umumiy zichligi, (kg/m3).

Sinov natijasi barcha namunalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir. Suvning hajmli singishi to‘g‘risida hisobot berishda massaviy suv yutilishi va namunalarning hajm zichligi ham ko‘rsatilishi kerak.

12 Yog‘ miqdorini aniqlash usuli

12.1 Prinsip

Mineral momiq va mineral momiq mahsulotlaridan maxsus erituvchi yordamida yog‘ olinadi. Ekstrakt ajratiladi, quritiladi va undan ajratib olinadi. Mineral momiq va mineral momiq mahsulotlarida yog‘ miqdori 0,01% aniqlash chegarasi bilan yog‘ning massa ulushini o‘lchash yo‘li bilan aniqlanadi. Aniqlash chegarasidan past bo‘lgan qiymatlar aniqlanmaydi.

12.2 Qurilmalar

12.2.1 Ekstraktsiya apparati: 250 ml dumaloq tubli kolba, Sokslet ekstraktori, ilonsimon kondensator (9-rasmga qarang).

12.2.2 Doimiy haroratli elektr suvli vanna: 37 °C dan 100 °C gacha bo‘lgan harorat oralig‘i, haroratni nazorat qilishning aniqligi ±2 °C.

12.2.3 Majburiy havo aylanmasiga ega quritgich: haroratni nazorat qilishning aniqligi ±5 °C.

12.2.4 Tarozi: bo‘linish qiymati 0,1 mg dan oshmaydi.

12.2.5 Eksikator.

12.2.6 Filtr silindri: φ27 mm × 100 mm.

12.2.7 Distillash apparati.

12.3 Sinov usuli 

12.3.1 Namunadan tasodifiy namunalarni tanlab oling, yaxshilab aralashtiring va doimiy vaznga erishilgunga qadar 105 ± 5 ° C haroratda issiq havo quritish shkafiga qo‘ying. Eksikatorga o‘tkazing va xona haroratiga sovutib oling.

12.3.2 Filtrlash elementini doimiy og‘irlikka erishilgunga qadar 105 ± 5°C haroratda issiq havo bilan ishlaydigan pechga joylashtiring. Eksikatorga o‘tkazing va xona haroratiga qadar sovuting. Filtr silindrini tarozida torting. Quritilgan namunani filtr silindriga joylashtiring, uni silindr teshigidan 20-30 mm uzoqlikda joylashtiring. Namuna hajmi kamida 5 g bo‘lishi kerak. Filtr silindrini va namunani birgalikda 0,1 mg aniqlikda tarozida torting.

12.3.3 Silindrsimon filtrni namuna bilan birgalikda deflegmatsiya moslamasiga joylashtiring. Ekstraksiya kolbasiga 250 ml n-geksan quying. Ekstraktsiya moslamasini 9-rasmda ko‘rsatilganidek yig‘ing. Dumaloq tubli kolbani doimiy haroratli suv vannasiga joylashtiring, sovitish suvi ta’minotini yoqing va suv vannasining haroratini shunday o‘rnatingki, ekstrakt 4 soat uzluksiz ekstraksiya uchun soatiga 6-10 marta deflegmatsiya uchun sifon orqali qaynaydi. Sovutib, dumaloq tubli kolbani olib tashlang, tarkibini to‘kib tashlang va ekstraktni 500 ml dumaloq tubli kolbaga filtrlang. Namuna olish kolbasining ichki qismini oz miqdorda n-geksan bilan 2-3 marta yuving. Yuvilgan suyuqliklarni ekstrakt bilan 500 ml li yumaloq tubli kolbada aralashtiring.

Bu yerda:

1 - ilonsimon kondensator

2 - reflyuks ekstraktori

3 - reflyuks sifon

2 - dumaloq tubli kolba;

3 - bug‘li ko‘tarigich;

4 – Filtrlovchi voronka.

9-rasm Ekstraktsiya apparatining sxematik diagrammasi

12.3.4 10-rasmda ko‘rsatilganidek, 500 ml dumaloq tubli kolbani distillash moslamasiga ulang. Sovutish suvi qo‘shing va dumaloq tubli kolbada taxminan 5 ml suyuqlik qolguncha (85 ± 5) ° C da distillang. Distillashni to‘xtating, sovutib oling va suyuqlikni oldindan (105 ± 5) ° C da tortilgan tortish kolbasiga quying. Dumaloq tubli kolbani oz miqdorda n-geksan bilan ikki-uch marta chaying; Yuvilgan suyuqliklarni tortish kolbasidagi suyuqlik bilan birlashtiring.

Bu yerda:

1 - distillash kolbasi;

2 - kondensator;

3 - qabul qiluvchi kolba.

10-rasm Distillash apparati

12.3.5 Og‘irigi o‘lchangan butilkani 105 ± 5 °C haroratda issiq havo bilan quritish elektr pechiga qo‘ying va kamida 1 soat quriting. So‘ngra olib tashlang, eksikatorda xona haroratiga qadar sovuting va tarozida torting.

12.4 Hisoblash va sinov natijalari

Yog‘ miqdori (14) formula bo‘yicha hisoblanadi:

(14)

Bu yerda:

C - yog ‘miqdori, %;

m1 - vaznli butilkaning og‘irligi, (g);

m2 - vaznli butilka va moyning massasi, (g);

m3 - filtrlovchi silindr va namunaning massasi, (g);

m4 - filtrlovchi silindrining og‘irligi, (g).

Sinov natijasi barcha natijalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir.

13 Suv yutilishini tekshirish usuli

13.1 Prinsip

Belgilangan o‘lchamdagi namunani suvning belgilangan maydoniga joylashtiring. Belgilangan vaqt ushlab turgandan so‘ng, namunaning suv yutilishidan oldin va keyin massasining o‘zgarishini o‘lchang. Namunadagi suv miqdorining hajm nisbati ω ni hisoblang, bu mahsulot tomonidan suv yutilishining hajm tezligini ifodalaydi. To‘la botirish sinovi uchun birlik hajmga suv yutilishi ωv ni hisoblash mumkin; yarim botirish sinovi uchun birlik maydonga suv yutilishi ωs ni hisoblash mumkin. Kapillyar yutilish sinovi uchun mahsulotning suv yutilishi namunaning kapillyar yutilish balandligini o‘lchash orqali ifodalanadi.

13.2 Asboblar va instrumentlar

13.2.1 Tarozi: bo‘linish qiymati 0,1 g dan oshmaydi.

13.2.2 Po‘lat lineyka: o‘lchov diapazoni 0 mm dan 300 mm gacha. Bo‘linish qiymati 1 mm.

13.2.3 Ignali qalinlik o‘lchagich (tolshinomer): bo‘linish qiymati 1 mm, bosish plitasining bosimi (50±1,5) Pa, 4-rasmda ko‘rsatilganidek.

13.2.4 Issiq havo quritgichi: haroratni nazorat qilishning aniqligi ±5 °C.

13.2.5 Suv idishi: Idish hajmi namunani to‘liq botirish uchun yetarli bo‘lishi kerak, namunaning yuqori yuzasi va suv sathi o‘rtasida kamida 25 mm bo‘sh joy bo‘lishi kerak. Namunalar bir-biriga yoki idish devorlariga tegmasligi kerak.

Idishda suv sathini tartibga solish uchun sekin oqimli kirish va chiqish teshiklari bo‘lishi kerak, uni ±0,5 mm dan ortiq bo‘lmagan bardoshlik bilan belgilangan darajada ushlab turishi kerak. Idish tegishli namuna ushlagichlari, qattiq zanglamaydigan po‘latdan yasalgan to‘r va bosim bloklari bilan jihozlangan bo‘lishi kerak.

13.2.6 Sinov o‘tkazish uchun suv: vodoprovod suvi.

13.3 Sinov shartlari

Sinov shartlari 4-bo‘lim talablariga mos kelishi kerak.

13.4 Sinov uchun namunalar

List mahsulotlari uchun namunalar 200 mm × 200 mm o‘lchamdagi kvadrat bo‘lishi kerak. Agar 200 mm × 200 mm namunani kesishning iloji bo‘lmasa, yon uzunligi bo‘ylab kichik namuna yordamida kvadrat namunani kesish mumkin. Namuna qalinligi asl namunaning qalinligiga mos kelishi kerak. Quvurli mahsulotlar uchun 50 mm balandlikdagi dumaloq halqa namunalarini olish kerak. Namunalarni namunaning markaziy qismidan kesilishi kerak, qirralari namunaning chetidan kamida 100 mm masofada joylashgan bo‘lishi kerak. Sirtlar toza, silliq va yoriqlarsiz bo‘lishi kerak. Mahsulot uchun tegishli standart talablariga muvofiq yetarli miqdordagi namunalar tayyorlanishi kerak. Agar mahsulot uchun tegishli standartda namunalar soni ko‘rsatilmagan bo‘lsa, kamida to‘rtta namunani tayyorlash kerak.

13.5 To‘liq botirish sinov usuli

13.5.1 Sinov jarayoni

13.5.1.1 Sinov namunasining o‘lchamlarini o‘lchang. Kvadrat namunalar uchun uzunlik va kenglikni po‘lat lineyka bilan o‘lchang. Namunaning old va orqa tomonlarini 1 mm aniqlikda ikki marta o‘lchang. Qattiq mahsulotlar uchun namunaning barcha to‘rt tomonining o‘rta nuqtasida po‘lat lineyka bilan qalinligini 0,5 mm aniqlik bilan o‘lchang. Yumshoq mahsulotlar uchun qalinligini ignali qalinlik o‘lchagich (tolshinomer) bilan har bir namunadagi to‘rtta teng masofada joylashgan nuqtada 0,5 mm aniqlik bilan o‘lchang. Halqa namunalari uchun ichki va tashqi diametrlar namunaning uchlarida o‘lchanadi, har bir uchida ikkita o‘lchov. Qalinligi aylana bo‘ylab to‘rtta teng masofada joylashgan nuqtada o‘lchanadi. Ichki diametri, tashqi diametri va qalinligi po‘lat lineyka bilan o‘lchanadi. Ichki va tashqi diametr ko‘rsatkichlari 1 mm gacha, qalinligi esa 0,5 mm gacha aniqlikda o‘lchanadi. Namuna hajmini hisoblash uchun o‘lchangan o‘lchamlarning o‘rtacha qiymati ishlatiladi.

13.5.1.2 Namunani majburiy havo bilan quritadigan pechga qo‘ying va doimiy vaznga erishguncha 105 ± 5 °C da quriting. Agar namunada bu haroratda uchuvchi yoki oson o‘zgaruvchan komponentlar mavjud bo‘lsa, doimiy og‘irlikdagi quritish 60 ± 5 °C da yoki uchuvchanlik haroratidan 5-10 ° C past haroratda amalga oshirilishi mumkin. Namunani tarozida torting va uning m1 massasini aniqlang.

13.5.1.3 Namunani suvga sekin tushiring, uning yuqori yuzasi yoki ustki qirrasi suv sathidan 25 mm balandlikda bo‘lishi uchun joylashtiring. 11-rasmda ko‘rsatilganidek, uni yuk (og‘irlik) bilan mahkamlang. Namunalar bir-biriga yoki idishning yon tomonlariga tegmasligiga ishonch hosil qiling. Ushbu pozitsiyani 2 soat davomida saqlang. Sekin-asta namunani olib tashlang va 12-rasmda ko‘rsatilganidek, quritadigan tokchaga qo‘ying. Suvni 10 daqiqaga to‘kib tashlang, so‘ngra uning massasini m2 aniqlash uchun darhol namunani tarozida torting.

O‘lchamlar millimetrda

Bu yerda:

1 - namuna;

2 - Siqish bloki:

3 - qattiq ekran;

4 - qo‘llab-quvvatlovchi tuzilma;

5 - Suv idishi.

11-rasm. To‘liq botirish sinovining sxematik diagrammasi

Bu yerda:

1 - namuna;

2 - drenaj panjarasi.

12-rasm. Namunalarni drenajlash uchun qurilmaning sxematik ko‘rinishi

13.5.2 Hisoblash va sinov natijalari

Suvni yutishning hajmli tezligi (15) formuladan foydalanib hisoblangan.

   (15)

Bu yerda:

 - suv yutilishi hajmi, %;

V1 - namuna tomonidan yutilgan suv hajmi (sm3);

V - namuna hajmi, (cm3);

m1 - quruq namuna massasi, (g);

m2 - suv yutilgandan keyingi namunaning massasi, (g);

ρ - suvning zichligi, (g/cm3).

Birlik hajmdagi suvning yutilishi (16) formula bo‘yicha hisoblanadi.

(16)

Bu yerda:

 - hajm birligi uchun suv yutilishi, (kg/cm3);

V - namuna hajmi (cm3);

m1 - quruq namuna massasi, (g);

m2 – suv yutilgandan keyingi namunaning massasi, (g).

Sinov natijasi barcha namunalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir.

13.6 Qisman botirish sinov usuli

13.1.1 Sinov jarayoni

13.1.1.1 Ushbu milliy standartning 13.5.1.1-bandida ko‘rsatilganidek, namunaning o‘lchamlarini o‘lchang. Namunani ushbu milliy standartning 13.5.1.2-bandida tavsiflanganidek quriting va uning massasi m2 ni olish uchun uni tarozida torting. Namuna hajmini va namlangan sirtning asosiy maydonini hisoblang.

13.1.1.2 Namuna shakliga mos keladigan ingichka metall sim yordamida qattiq zanglamaydigan po‘latdan yasalgan sitaga mahkamlang. Namuna asosini suv yuzasidan 10 mm past bo‘lguncha sekin bosib turing.

13-rasmda ko‘rsatilganidek, barqarorlashtiruvchi yukni (og‘irlikni) qo‘llang. Namunani shu holatda 24 soat ushlab turing. Namunani olib tashlang va uni 10 daqiqa davomida suvi to‘kilishi uchun tokchaga qo‘ying. m2 massasini olish uchun namunani darhol tarozida torting .

O‘lchamlar millimetrda

Bu yerda:

1 - namuna;

2 - siqish bloki;

3 - qattiq sita;

4 - Yordamchi tuzilma;

5 - Suv idishi.

13-rasm. Qisman suvga botirish sinovining sxematik ko‘rinishi

13.6.2 Hisoblash va sinov natijalari

Birlik maydonga suv yutilishi (17) formula bo‘yicha hisoblanadi.

(17)

Bu yerda:

 - maydon birligiga suv singishi, (kg/m2);

S - namunaning namlangan yuzasi asosining maydoni, (cm2);

m1 - quritilgan namunaning massasi, (g);

m2 - suv yutilgandan keyingi namunaning massasi, (g).

Sinov natijasi barcha natijalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir.

13.7 Kapillyar so‘rilishni sinov usuli

13.7.1 Sinov jarayoni

13.7.1.1 Ushbu milliy standartning 13.5.1.2-bandiga muvofiq namunani quriting

13.7.1.2 Namunani vertikal ravishda suv sathi 6 dan 10 mm gacha bo‘lgan idishga joylashtiring. Yumshoqroq namunalarni vertikal joylashtirishni osonlashtirish uchun ruxlangan simli to‘rga mahkamlash mumkin. Suv yutilishi chizig‘ining ko‘rinishini yaxshilash uchun suvga indikator moddasi qo‘shilishi mumkin. Namuna suvga botirish chuqurligi d0 ni 1 mm aniqlik bilan o‘lchang va bu holatni 24 soat davomida saqlang. Namunani olib tashlang va d1 suv yutilishi chizig‘ining balandligini (30 mm oraliqda bir nuqtadan o‘lchang, jami to‘rtta nuqtani o‘lchang va o‘rtacha qiymatni hisoblang) 1 mm aniqlik bilan o‘lchang.

13.7.2 Hisoblash va sinov natijalari

Kapillyar so‘rilish balandligi (18) formula bo‘yicha hisoblanadi:

  (18)

Bu yerda:

d - kapillyar so‘rilish balandligi, (mm);

d0  - namunani suvga botirish chuqurligi, (mm);

d1 - 24 soatdan so‘ng namunadagi suv yutilishi chizig‘ining balandligi millimetrda (mm), yutilish chizig‘i yuzasidan uning poydevorigacha bo‘lgan o‘rtacha masofa hisoblanadi. Sinov natijasi barcha natijalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir.

14 Organik moddalar miqdorini sinov usuli

14.1 Prinsip

Muayyan sharoitlarda quritilgan namuna belgilangan haroratda yondiriladi. Asl massaga nisbatan vazn yo‘qotish foizi organik moddalar miqdorini ifodalaydi.

14.2 Uskunalar

14.2.1 Tarozi: bo‘linish qiymati 0,001 g dan oshmaydi.

14.2.2 Issiq havo quritgichi: haroratni nazorat qilishning aniqligi ±5 °C.

14.2.3 Mufel pechi: maksimal ish harorati kamida 700 °C. Haroratni nazorat qilishning aniqligi ±10 °C.

14.2.4 Eksikator.

14.2.5 Tigel (kvars, keramika yoki platina tigel tavsiya etiladi).

14.3 Sinov uchun namunalar

Namuna oluvchidan foydalanib, sinov namunasini hosil qilish uchun butun namuna qalinligidan taxminan 10 g materialni tasodifiy ravishda oling. Kamida uchta sinov namunasi tayyorlanishi kerak.

14.4 Sinov jarayoni

14.4.1 Quruq namunani tarozida tortish

Namuna va tigelni 105°C dan 110°C gacha bo‘lgan haroratda o‘rnatilgan majburiy havo quritgichga joylashtiring. Doimiy og‘irlikka erishilguncha quriting (har 2 soatda tarozida torting; massa o‘zgarishi tezligi <0,1% bo‘lishi kerak). Namunani olib tashlang va uni eksikatorda xona haroratiga qadar sovuting. Namunani torting va massani m1 sifatida yozib oling.

14.4.2 Teshilishdan keyin namunaning massasini tortish

Namunani tigel bilan birga mufel pechiga joylashtiring. Shisha momiq mahsulotlari (500 ± 20) °C haroratda kamida 1 soat davomida teshiladi; tosh momiq va shlak momiq mahsulotlari - (550 ± 20) °C haroratda kamida 1 soat davomida teshiladi; aluminosilikat momiq mahsulotlari - (700 ± 20) °C haroratda kamida 1 soat davomida teshiladi. So‘ngra olib tashlang va quritgichda xona haroratigacha sovutib oling. m2 sifatida belgilangan namunaning massasini tarozida torting .

14.5 Hisoblash va sinov natijalari

Namunadagi organik moddalar miqdori (19) formula bo‘yicha hisoblanadi:

(19)

Bu yerda:

S - namunadagi organik moddalar miqdori, %;

m1 - namunaning quritishdan keyingi massasi, (g);

m2 - yonishdan keyingi namunaning massasi, (g).

Sinov natijasi barcha natijalarning o‘rtacha arifmetik qiymatidir.

15 Termal yuk ta’siri ostida qisqarish harorati uchun sinov usuli 

15.1 Prinsip

Isitish pechida namunaga ma’lum-o‘zgarmas (fiksirovanniy) yuk qo‘llaniladi, undan so‘ng u belgilangan tezlikda isitiladi. 10,0% qalinlikdagi namunaning qisqarish tezligiga mos keladigan pechka harorati termal yuk ostida materialning qisqarish haroratidir.

15.2 Uskunalar

Termal yukni tekshirish apparati 14-rasmda ko‘rsatilganidek, isitish pechkasi, isitish idishi, qalinlikni o‘lchash moslamasi va termojuftlardan iborat.
 

O‘lchamlar millimetrda 

Bu yerda:

1 - termojuft;

2 - isitish idishi;

3 - sinov namunasi;

4 - izolyatsion devor;

5 – namuna uchun platforma;

6 - isitish elementi;

7 - yuk plitasi;

8 - isitish pechkasi;

9 - isitish pechining qopqog‘i;

10 - yuk tayog‘i;

11 - qalinlik o‘lchagich (tolshinomer).

14-rasm. Termal yuk ostida qisqarish haroratini tekshirgich

15.3 Sinov uchun namunalari

15.3.1 Uyma (nasipnoy) zichligi bo‘lgan mahsulotdan ikkita namuna oling, bu yerda ular orasidagi massa zichligidagi og‘ish ≤ 10% ni tashkil qiladi, ya’ni (20) tenglama talablariga javob beradi.

  (20)

Bu yerda:

 - massa zichligining og‘ishi;

 - 1-namunaning massa zichligi;

 – 2-namunaning massa zichligi.

15.3.2 Fanerali mahsulotlari uchun fanera materiali olib tashlanishi kerak.

15.3.3 Namunalar silindrsimon shaklda, diametri 45 mm dan 50 mm gacha va qalinligi 30 mm dan 70 mm gacha bo‘lishi kerak.

15.4 Sinov usuli

15.4.1 Namunani isitish kamerasiga joylashtiring. Yuklama plastinani va yuklama tayog‘ni namunada (490 ± 10) Pa bosim hosil qilish uchun o‘rnating.

15.4.2 Termojuftning issiq birikmasining holatini tekshiring: u vertikal, isitish kamerasining tashqi yuzasiga parallel va gorizontal, namuna silindrining tashqi yuzasidan 20 mm masofada bo‘lishi kerak. Dastlabki pechka harorati va namuna qalinligini yozib oling.

15.4.3 Dastlabki 5 °C/min tezlikda isitishni boshlang. Harorat kutilgan termal qisqarish haroratidan taxminan 200 °C pastroqqa yetganda, isitish tezligini 3 °C/min ga kamaytiring. Namuna 10,0% ga qisqarguncha isitishni davom ettiring; bu nuqtadagi pechning harorati namunaning termal qisqarish harorati bo‘ladi.

15.5 Sinov natijalari

Termal yuk ostida qisqarish sinovining natijasi 10 °C gacha yaxlitlangan ikkita namunaning termal qisqarish haroratining o‘rtacha arifmetik qiymati olinadi.

BIBLIOGRAFIK MA’LUMOTLAR

 SMT 91.120.10

Kalit soʻzlar: shlakli shar, kislotalilik koeffitsienti, quvur kesimining ekssentrisiteti, suv yutilishi, mineral momig‘i, yuklama ostida issiqlik tushish harorati, momiq, mineral momiqdan plita, mineral momiqdan mat, mineral momiq mahsulotlari, quvur kesimining ekssentrisiteti